قطع کتاب

انواع قطع کتاب هم‌ اکنون رایج‌ترین قطع برای کتاب، در همه جا، قطع وزیری است که ابعاد آن از ۱۳×۲۰ تا ۲۰×۲۶ سانتی‌ متر متغیر است. قطع رقعی با ابعاد ۱۵×۲۲ و قطع جیبی با ابعاد ۱۱×۵/۱۶ سانتیمتر از دیگر قطع‌ های رایج محسوب می‌شود. 

معمولا در چاپ کتاب‌های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای کتاب‌های کودکان از قطع خشتی استفاده می‌شود. باید توجه داشت ابعاد ذکر شده برای هر قطع تقریبی است و در برخی منابع اندازه‌ های متفاوتی ارائه شده‌است. برخی قطع‌ های رایج در میان مسلمانان به شرح زیر بوده‌است:

قطع رقعی: 

در اندازه ۱۴*۲۲ سانتی متر و مطابق نظر دیگر اندازه قطعی است به طول و عرض تقریبی ۱۹×۱۰ سانتی‌متر.

قطع وزیری:

در گذشته دارای سه اندازه کوچک (به طول و عرض تقریبی ۲۱×۱۵سانتیمتر)، متوسط (۲۴×۱۶) و بزر گ (۳۰×۲۰) بوده‌است.

بازوبندی:

۲×۳ سانتیمتر، بیشتر برای کتاب‌های دعا یا سوره‌ها و آیات قرآنی که در ابعاد کوچک تهیه می‌شد و با نخ یا چرم به بازو می‌بستند؛

بغدادی:

اندازه دقیق این قطع مشخص نیست، ولی از گفتهرشیدالدین فضل‌الله(۶۴۸؟- ۷۱۸ق.)، در وقف نامه ربع رشیدی چنین برمی‌آید که ابعادی بزرگ‌تر از نسخه‌های مرسوم داشته است؛

قطع بغلی:

۵×۷ سانتیمتر.

قطع بیاض یا بیاضی:

از جانب طول آن باز و بست می‌شده و شیرازه‌ بندی آن از طرف عرض اوراق بوده که در میان نسخه‌ نویسان و کتاب‌ سازان به بیاض شهرت داشته است، قطع بیاضی منسوب است و مخصوص به بیاض‌ها که بیشتر کتب ادعیه،زیارات و مجموعه‌های ادبی(که به غرض اشخاص فراهم می‌آمده) به هیأت مذکور صحافی و جلد می‌شده است.

جانمازی:

با ابعاد ۷×۱۲ سانتیمتر که معمولا برای قرآن و کتاب‌های دعا به‌کار می‌رفته است؛

قطع حمایلی:

قطعی بوده‌است به طول و عرض ۱۲×۶ سانتی‌متر. وجه تسمیة این قطع به حمایلی، این است که نسخه‌هایی را که در قطع مزبور بوده‌است به صورت حمایل روی لباس زیرین می‌آویخته‌اند.

قطع بغلی:

این قطع که معادل قطع جیبی بزرگ در روزگار ماست. دارای طول و عرض تقریبی ۷×۵ سانتی‌متر بوده‌است.

قطع خشتی:

از کهن‌ترین قطع‌های نسخه‌های خطی است به طول و عرض همسان و برابر. به شکل مربع که طول و عرض آن مساوی است و در سده‌های نخست تمدن اسلامی بسیار رایج بوده است. هم‌اکنون اغلب برای كتاب‌های كودكاناستفاده می​شود.

قطع رحلی:

در ابعاد بیشتر از ۲۵×۳۵ سانتیمتر که به انواع کوچک، متوسط، و بزرگ تقسیم می‌شود. این قطع را به این جهت رحلی می‌گویند که هنگام خواندن کتاب قطع رحلی، آن را بر روی چهارپایة چوبی – یعنی رحل – قرار می‌داده‌اند. قطع مزبور دارای اندازه‌های تقریبی زیر است:

رحلی کوچک:

طول ۴۲، عرض ۲۷ سانتی‌متر.

رحلی متوسط:

طول ۵۰، عرض ۳۰ سانتی‌متر.

رحلی بزرگ:

طول ۶۰، عرض ۳۰ سانتی‌متر. عموماً نسخه‌های کتاب‌هایی چون قرآن مجید ، مثنوی مولوی ،شاهنامه فردوسی که در مجالس و محافل قرائت و خوانده می‌شده، با این قطع بوده است.

قطع سلطانی یا تیموری:

با ابعاد ۳۰×۴۰ سانتیمتر، بیشتر نسخه‌های نفیسی را که برای شاهان و شاهزادگان در دوره تیموریان(۷۷۱-۹۱۱ق.)، استنساخ می‌شد، در این قطع می‌ساختند. نمونه مشهور آن شاهنامه بایسنغری موجود در کاخ گلستان تهران است که ابعاد تقریبی آن همین اندازه است. در اواخر عصر مغولان و اوایل عهد تیموریان برای کتاب‌های خطی در ایران رواج یافت که به این جهت آن را قطع تیموری نیز می‌گویند. طول و عرض تقریبی آن ۴۰×۳۰سانتی‌ متر است.

طومار:

اتصال اوراق کتاب به‌گونه‌ای که به شکل لوله در آید. معمولا در تهیه طومارها از کاغذهایی با عرض کم استفاده می‌شد. هر چند که طول آنها بسیار متغیر بوده‌است. برای نگهداری طومار، اغلب محفظه‌ای به همان شکل می‌ساختند؛

نیم‌ربعی:

۱۰×۱۸ یا ۹×۱۷ سانتیمتر؛

نیم ورقی:

۲۲×۳۴ سانتیمتر که در ابعاد دیگری هم وجود دارد.

جیبی:

این قطع که در گذشته به قطع بغلی شهرت داشته ​است دارای طول و عرض تقریبی ۷×۵ سانتی‌متر است.