چاپ سربی چیست؟

چاپ سربی یکی از بزرگ‌ترین اختراعات بشر در طول تاریخ است. این شیوه‌ی چاپی، پایه‌ و اساس شیوه‌های چاپ امروزی محسوب می‌شود. فقط تصور کنید اگر فناوری چاپ اختراع نمی‌شد چه اتفاقی می‌افتاد. شاید شما ناچار بودید تمامی گزارش‌ها و مقالات خود را دست‌نویس کنید یا اینکه هر کتاب جدیدی که می‌خواستیم وارد بازار شود، نیازمند تعداد زیادی نیروی انسانی برای دست‌نویس کردن آن‌ها بودیم! مسلماً هر کتاب هزینه‌ی بالایی داشت و خرید کتاب برای تمامی افراد میسر نبود؛ اما، تنها این نیست، نتیجه‌ی بدتر گران بودن کتاب، پایین آمدن سرانه‌ی مطالعه است و جامعه‌ای که سطح مطالعه در آن پایین باشد، فرهنگ درستی در آن شکل نمی‌گیرد و این را می‌توان بدترین فاجعه‌ای دانست که ظهور فناوری چاپ، از آن پیشگیری کرده است.
اگرچه تاریخچه‌ی چاپ سربی به قرن پانزدهم میلادی در اروپا برمی‌گردد؛ این روش چاپ، پیش از آن نیز از قرن یازدهم در چین رواج داشت. در چین از سرامیک برای چاپ استفاده می‌کردند که دوام زیادی در برابر فشار نداشت. برای اولین بار کره در قرن سیزدهم، از فلز برای ساخت حروف استفاده کرد؛ اما، اولین بار گوتنبرگ، آلیاژ سرب را  به‌عنوان بهترین فلز برای ساخت حروف، اختراع کرد. این روش، ساده‌ترین روش چاپ بود که بیشتر برای کتاب‌ها استفاده‌شد. تاریخ‌نگاران آن ‌را مهم‌ترین اختراع بشر در هزاره‌ی دوم نامیده‌اند؛ زیرا، کتاب‌های زیادی به این شیوه در سراسر جهان چاپ شده است و نمی‌توان نقش کتاب‌ها را در ترویج و نشر علوم مختلف در آن دوره‌ی زمانی نادیده گرفت.
آشنایی با علوم و فرهنگ‌های مختلف در سراسر کشورهای دنیا، به لطف وجود این فناوری ممکن شد. نشر کتاب‌ها و اطلاعات با استفاده از این روش، باعث گرایش مردم به مطالعه شد و به‌مرور فرهنگ مبتنی بر دانش جایگاه خود را در جوامع پیدا کرد. به‌دنبال این ماجرا سیستم فکری مردم تغییر کرد و این تغییرات باعث رشد فرهنگی جوامع شد. تا جایی که دوره‌ی رنسانس اروپا را یک دستاورد این اختراع می‌دانند.

چاپ سربی چه نوعی از چاپ است؟

چاپ سربی، نوعی چاپ است که حروف را در قالب قطعه‌های سرب، در کنار هم قرار می‌دهند و با جوهر آن را چاپ می‌کنند. در این روش كاغذ روی صفحه‌ای متشكل از حروف برجسته‌ی سربی آغشته به مركب فشرده می‌شود و بر اثر فشار، حروف بر صفحه‌ی كاغذ نقش می‌بندد. حروف‌چینی روزنامه نیز، نخست به‌صورت دستی انجام می‌گرفت. در ابتدا روش چاپ به این صورت بود که بعد از حروف‌چینی صفحات کاغذ روی حروف تحت فشار قرار می‌گرفتند و به این ترتیب نوشته روی کاغذ حک می‌شد؛ اما، گوتنبرگ شیوه‌ای ارائه کرد که کاغذ به‌صورت ثابت روی یک تخته قرار داشت و حروف و کلمات چیده شده در یک قاب بزرگتر بر روی کاغذ فشار داده می‌شدند و به این شیوه نوشته‌ها چاپ می‌شد. تقریبا از اواخر قرن نوزدهم میلادی، حروف‌چینی دستی کم‌کم جای خود را به ماشین‌های حروف‌چینی داد. ماشین‌های حروف‌چینی دو نوع مونوتایپ و لاینوتایپ دارند که در نوع مونوتایپ از یک صفحه کلید برای تایپ کلمات استفاده می‌شود. کلمات تایپ شده توسط صفحه کلید به‌صورت کاراکتر-کاراکتر در یک کاغذ سوراخ‌دار وارد شده و سپس دستگاه، حروف مربوط به هر نوع از این سوراخ‌ها را به‌حالت خودکار، چینش کرده و چاپ می‌کند. در روش لاینوتایپ تمامی کاراکترهای یک خط یکجا به دستگاه ریخته‌گری وارد شده و خط مدنظر را ریخته‌گری و چاپ می‌کند.

تاریخچه‌ی چاپ سربی

چاپ سربی به‌عنوان یکی از اولین شیوه‌های چاپ در جهان، تاریخچه‌ی جالبی دارد. برای اولین بار چینیان در قرن یازدهم، فناوری چاپ را اختراع کردند. ایده‌ی چاپ توسط چینیان، پس از اختراع کاغذ و کشف جوهر شکل گرفت. در ابتدا چینیان از چوب برای ساخت کلمات برجسته و حکاکی آن بر روی کاغذ استفاده می‌کردند؛ اما، با گذشت زمان قالب‌های حروف به‌صورت جداگانه ساخته شدند. البته در خود چین این قالب‌ها چندان مورد استقبال قرار نگرفت؛ زیرا، استفاده از کلمات کامل برای ‌آن‌ها، روش سریع‌تر و راحت‌تری بود؛ اما، در قرن پانزدهم که این فناوری به اروپا رسید، مورد استقبال زیادی قرار گرفت. دلیل آن نیز مشخص است.
ساختار کلمات در اروپا به‌صورت حروف کنار هم بود و این بلوک‌های حروف برای ساخت کلمات بسیار کاربردی بودند. در ابتدای امر از گل رس خشک‌شده و چوب برای ساخت بلوک‌ها استفاده می‌شد؛ ولی، این عناصر دوام و کیفیت خوبی برای این کار نداشتند. ایده‌ی ساخت بلوک‌های سربی اولین بار توسط گوتنبرگ مطرح شد. اگرچه پیش از آن نیز در قرن سیزدهم در کره از فلز برای چاپ متحرک استفاده می‌کردند، سرب به علت خواصی که داشت بهترین ماده برای این کار شناخته شد.
انتخاب سرب تنها دستاورد گوتنبرگ نبود. او همچنین یک جوهر مناسب برای چاپ بهتر پیدا کرده و سیستم پانچ-ماتریکس را نیز طراحی کرد که برای حروف‌چینی و پرس پانچ‌ها روی کاغذ استفاده می‌شد. اولین نسخه‌ی کتاب به روش چاپ سربی در ایران، توسط خاچاطور کساراتسی، خلیفه‌ی ارمنی وقت اصفهان در سال 1636 میلادی به چاپ رسید. از اواخر قرن نوزدهم میلادی، ماشین‌های حروف‌چینی کم‌کم جایگزین حروف‌چینی دستی شدند. این ماشین‌های حروف‌چینی، همان‌طور که گفتیم، دو نوع مونوتایپ و لاینوتایپ دارند که هر کدام از روشی متمایز برای چینش حروف و کلمات استفاده می‌کند.

کاربرد چاپ سربی

اگرچه این روش ساخت در حال حاضر منسوخ‌شده است؛ اما، از قرن یازدهم تا اواسط قرن نوزدهم از این روش برای چاپ مطالب به‌صورت گسترده‌ای استفاده می‌شد. کتاب‌های زیادی با کمک این شیوه چاپ شدند تا جایی که برخی مورخان معتقدند این اختراع یک عنصر کلیدی برای ظهور رنسانس در اروپا بوده است. اگرچه در ابتدا مردم چین و کره، از این شیوه برای انتشار کتاب‌ها استفاده کردند؛ اما، اوج پیشرفت و کاربرد این متد چاپ در اروپا شکل گرفت. اروپاییان خصوصا بعد از اصلاحاتی که گوتنبرگ در ساختار حروف، کاغذ و جوهر انجام داد، از چاپ سربی استفاده‌ی زیادی برای تهیه‌ی روزنامه و کتاب کردند.

آیا چاپ سربی انواع مختلفی دارد؟

چاپ‌ سربی در اروپا بر اساس اندازه‌ی حروف در کشورهای مختلف، متفاوت بود. به‌عنوان مثال در فرانسه و آلمان اندازه‌ی ارتفاع حروف 23.6 میلمیتر بود؛ حال آنکه، در کانادا و ایالات‌متحده این مقدار برابر 23.3 میلی‌متر بود. پس از مدتی دو نوع ارائه‌شده توسط Enschedé و آمستردام، رواج پیدا کرد. هرکدام از این دو نوع، مقادیر ارتفاع و ظاهر متفاوتی داشتند. در نوع Enschedé ارتفاع حروف برابر 65 Didot point بود و حروف نازک و کوتاه‌تر بودند درحالی‌که در نوع آمستردام ارتفاع حروف 66 Didot point و حروف بلندتر و ضخیم‌تر بود. درنهایت در سال 1905 یک فرمت استاندارد برای حروف ارائه شد. در این فرمت ارتفاع حروف معادل 63 Didot point است. بد نیست بدانید هر Didot point برابر با 0.0148  اینچ است.

در دسته‌بندی دیگر، انواع چاپ سربی بر‌اساس نوع آلیاژ استفاده‌شده برای بلوک‌ها، به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند. این شیوه‌ی چاپ، از آلیاژ سه نوع فلز سرب، قلع و آنتیمون ساخته‌شده است. درصد استفاده از این سه نوع فلز در این آلیاژ معمولاً شامل سرب 50-86٪ ، آنتیموان 11-30٪ و  قلع 3‒20٪ است. سرب ماده‌ی غالب استفاده‌شده در آن محسوب می‌شود. براساس میزان متفاوت این فلزها، آلیاژهای متفاوتی ساخته‌شده که هر کدام برای کاربردی خاص مناسب‌اند. دو نوع متداولی که برای چاپ سربی دستی استفاده‌شده است، مونوتایپ و فاندری بوده که برای ساخت بلوک‌های حروف دوام بالایی دارند.

در چه مواقعی باید از چاپ سربی استفاده کرد؟

این روش چاپ، شیوه‌ی مناسبی برای چاپ کتاب‌ها، نشریات و اطلاعیه‌ها بود. این روش به سبب استفاده از حروف یک شکل و یکنواخت، برای چاپ مستندات رسمی و حرفه‌ای بیشتر مورد استقبال قرار گرفت. فلز سرب در حالت مذاب نرم بوده و به‌راحتی شکل می‌گیرد، به همین دلیل حروف ساخته‌شده با این فلز، ساختار ثابت و زیبایی داشتند و حتی برای ساخت یک تایپوگرافی و فونت مشخص نیز مناسب بودند. بنابراین، اغلب نشریات و روزنامه‌ها از یک تایپوگرافی خاص برای متون خود استفاده می‌کردند.

کیفیت در چاپ سربی

کیفیت در چاپ سربی به عوامل مختلفی ازجمله بلوک‌های حروف، کاغذ و جوهر بستگی دارد. مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر کیفیت کار چاپ، بلوک‌های سربی استفاده‌شده است. کیفیت ساخت این بلوک‌ها برای زیباتر نشان دادن حروف اهمیت زیادی دارد. هرچه سختی فلز بیشتر باشد، کیفیت بهتری دارد. میزان استفاده از قلع و آنتیمون در بالاتر بردن کیفیت آلیاژ بلوک‌های حروف اهمیت دارد. هرچه مقدار این دو ماده بیشتر باشد آلیاژ در دمای بالاتری قالب می‌گیرد و استحکام بیشتری دارد و درنتیجه، دیرتر دچار ساییدگی شده و شکل حروف تغییر نمی‌‌کند. عوامل دیگری همچون جنس کاغذ و جوهر استفاده‌شده نیز به‌طور مستقیم بر کیفیت چاپ سربی تأثیرگذار است.

مزایای چاپ سربی

مهم‌ترین مزیت این روش نسبت به چاپ چوبی، قابلیت تنظیم مجدد حروف پس از چاپ است؛ زیرا، حروف به‌صورت مجزا هستند و می‌توان به دفعات از آن‌ها استفاده کرد و نوشته‌های مختلفی را چاپ کرد. مزیت دیگر، سرعت بالاتر این روش نسبت به چاپ چوبی است. همچنین استفاده از فلز باعث دوام بیشتر بلوک‌های حروف شده و زمان زیادی می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. قطعات فلزی دوام بیشتری دارند و حروف از فرم یکنواخت‌تری برخوردارند. حسن این ویژگی این است که یکنواختی حروف منجر به ایجاد تایپوگرافی و فونت مشخص می‌شود. معمولا در اسناد رسمی استفاده از یک تایپوگرافی مشخص، حایز اهمیت است. همچنین فونت‌ها باید خوانا باشند.

معایب چاپ سربی

شاید مهم‌ترین عیب در فرایند چاپ سربی، مسئله‌ی زمان است. در نظر بگیرید که بخواهید یک اطلاعیه‌ی ساده را به این روش چاپ کنید. تک‌تک حروف و کلمات باید در کنار هم چیده شوند تا متن نوشته شکل بگیرد. خودتان تصور کنید که تنظیم یک متن هزار کلمه‌ای در این روش چه زمان زیادی مصرف می‌کند. مسئله‌ی دیگر هزینه‌بر بودن این روش است. برای متن‌های طولانی‌تر تعداد بیشتری از این بلوک‌های حروف نیاز است. خرید این بلوک‌ها هزینه‌ی زیادی به همراه دارد. مشکل دیگر سختی کار با این ابزارها است. پس از چاپ حتی یک متن کوچک، تمامی بلوک‌های حروف برای دفعات بعدی باید به دقت تمیز شود. در کنار تمامی این مسائل یک مسئله‌ی جزیی، اما پراهمیت، وجود دارد و آن این است که سرب فلزی سمی است و تماس با این فلز ممکن است آسیب‌های جبران ناپذیری به بدن وارد کند.  

مراحل چاپ سربی

برای چاپ سربی در مرحله‌ی اول باید حروف ساخته شوند. به این مرحله Type-founding گفته می‌شود. در ابتدای کار حروف به‌صورت یکسری منگنه یا پانچ‌ ساخته می‌شوند که به آن کانتر (counter) می‌گویند. کانتر یک قطعه فلز مستطیلی است که سر آن به‌شکل یک حرف خاص تراش داده شده است. پس از این‌که این کانترها به فرم حروف مختلف ساخته شدند، از آن‌ها یک قالب حروف به نام کانترپانچ (counterpunch) می‌سازند. کانترپانچ شکل حرف حک‌شده در کانتر را نشان می‌دهد. با کمک کانترپانچ یک قالب فلزی نرم از فضای منفی حروف ساخته می‌شود که به آن ماتریکس گفته می‌شود. ماتریکس‌ها در یک قالب دستی قرار داده شده و از قسمت بالای این قالب بسته، مواد مذاب به داخل آن ریخته می‌شوند. از آلیاژهای سرب برای این‌کار استفاده می‌کنند. درنهایت پس از سرد شدن، قالب حروف ساخته‌شده از آن استخراج می‌شود. حال شاید از خود بپرسید چرا از همان کانترهای ساخته‌شده، به‌عنوان حروف استفاده نمی‌کردند؟ در پاسخ به این سؤال باید بگوییم مواد مذابی که به داخل قالب ریخته می‌شد دارای فلز آنتیموان بود. این فلز زمانی که سرد می‌شود منبسط‌ شده و باعث ایجاد گوشه‌های تیز و زاویه‌دار می‌شود که به زیبایی حروف می‌افزاید.

مرحله‌ی بعد از ساخت حروف در چاپ سربی، مرحله‌ی حروف‌چینی  Typesetting است. در این قسمت از یک جعبه‌ی کوچک به نام drawer استفاده می‌کنند که حروف داخل آن قرار می‌گیرند. یک بلوک صاف نیز برای ایجاد فضاهای خالی و جدا کردن کلمات استفاده می‌شود. درنهایت حروف به ترتیب در این دراورها قرار گرفته و یک لایه‌ی جوهر چسبناک بر روی آن پخش می‌کنند. در مرحله‌ی آخر کاغذ با فشار زیادی بر روی این نوشته قرار داده می‌شود تا عمل چاپ به‌درستی انجام شود.

سخن پایانی

چاپ سربی از قدیمی‌ترین روش‌های چاپ است که ایده‌ی اولیه‌ی دستگاه‌های چاپ امروزی محسوب می‌شود. تاریخ نگاران، اختراع این شیوه‌ی چاپ را یکی از مهم‌‌ترین دستاوردهای بشر در طول تاریخ نامیده‌اند. ساخت و استفاده از حروف به‌جای کلمات برای چاپ، راهکار خوبی برای قابلیت استفاده‌ی مجدد حروف است. این روش قدیمی است و منسوخ‌شده؛ اما، کماکان یک فناوری بدون نقص برای تولید کلمات به شمار می‌رود؛ زیرا، دخالت انسان در روند تولید کلمات در این روش، اشکالات ممکن در نوشتار را به حداقل می‌رساند. البته به دلیل صرف زمان و هزینه‌ی بالا، روش‌های دیگر به‌مرور جایگزین این روش شدند و ماشین آلات کم‌کم جای انسان را گرفته و سرعت کار را بهبود بخشیدند.

:reference

bizfluent.com/info-8319224-pros-cons-printing-press.html